Skansen archeologiczny Havránok

Położenie

Skansen archeologiczny Havránok położony jest na południowo-wschodnich stokach Úložiska (742 m n.p.m.), nad brzegami zbiorników wodnych Liptovská Mara oraz vodná nádrž Bešeňová, pomiędzy miejscowościami Liptovské Vlachy i Bobrovník.

Poszczególne elementy ekspozycji rozmieszczone są na różnych wysokościach (ok. 635–690 m n.p.m.), w kilku częściach wzgórza. Najwyższy punktem muzeum jest położony na wysokości ok. 690 m n.p.m. Stredoveký hrádok (średniowieczne grodzisko).

Dojazd

Havránok zlokalizowany jest mniej więcej w połowie drogi między Ružomberokiem a Liptovským Mikulášem. Do parku archeologicznego oraz dwóch parkingów zaprowadzi nas odnoga drogi 2355, biegnąca z Bobrovníka. W pobliżu przebiega droga nr 2213, łącząca Liptovską Sielnice z Ružomberkiem.

Skansen archeologiczny oddalony jest (w linii prostej) około: 3,5 km od Bešeňovej, 6 km od Aquaparku Tatralandia, 13 km od Ružomberoka i Gotického kostola Všetkých svätých w Ludrovej, 13 km od Demänovských jaskiń, 9 km od Liptovského Mikuláša, 24 km od Múzeum Liptovskej Dediny w Pribylinie oraz 5 km od zjazdu z autostrady D1 (zjazd Ivachnová).

Parkowanie

Atrakcja nie posiada własnego parkingu. Miejsce do zaparkowania znajdziemy bezpośrednio przy ścieżce prowadzącej do skansenu (Parkovisko Havránok) lub na oddalonym o około 200 metrów parkovisku pri Kostolíku Panny Márie. Wybierając pierwszą opcję musimy liczyć się z tym, że zostawimy nasz samochód na poboczu. Parkowanie na obu parkingach jest bezpłatne.

Historia

Najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą z przełomu IV i III wieku p.n.e. (epoki miedzi, zwanej również chalkolitem lub eneolitem). Prawdopodobnie tereny północno-zachodniego Liptova były zamieszkiwane już w XV lub XIII wieku p.n.e. (okres środkowej i młodej epoki brązu), o czym świadczą nieliczne znaleziska archeologiczne.

Dalszy etap osadnictwa przypada na okres lateński (380-120 p.n.e.). Największy rozwój osadnictwa na tych terenach miał miejsce na przełomie II i I wieku p.n.e. To właśnie wtedy doszło do definitywnego sformułowania się kultury Puchowskiej, która na blisko 300 lat opanowała górskie tereny północnej i środkowej Słowacji.

Oppidum Havránok wraz z innymi okolicznymi osadami celtyckimi zostało zniszczone na początku I wieku n.e. przez Daków lub germańskie plemię Kwadów. Przybycie plemion germańskich na tereny północnej Słowacji bezpośrednio przyczyniło się do wyparcia i zaniku kultury Puchowskiej.

Na kilka wieków południowo–wschodnie stoki Úložiska zostały porzucone. Co prawda podejmowano kolejne próby zasiedlenia tych terenów (np. na przełomie IV i V wieku, w okresie Wędrówki Ludów oraz w X wieku), ale okazały się one bezskuteczne. Dopiero w XI lub XII wieków na wzgórzu osiedla się rodzina Havranov. Ostateczny zanik osadnictwa na Havránoku następuje w XV wieku.

Inne osady w pobliżu Havránoka (osady II-VII)

Od okresu lateńskiego (przełom IV i III wieku) następuje powolne formowanie struktur osadniczych w pobliżu dzisiejszego zbiornika wodnego Liptovská Mara. W tym okresie powstają osady I (Havránok) II, III, IV, V, VI i VII.

Najstarsze pozostałości fortyfikacji, pochodzące ze starszej epoki lateńskiej, znaleziono w osadach II, III oraz VII. Ponadto, w ostatniej z nich zachowały się prawie kompletne fundamenty spalonych domów o zrębowej konstrukcji. W osadzie znaleziono liczne zwęglone i niezwęglone pozostałości roślin rolniczych, co może świadczyć o dobrze rozwiniętym rolnictwie.

Podejście

Nasze zwiedzanie rozpoczynamy przy prowizorycznym parkovisku Havránok. Do kas biletowych oraz muzeum zaprowadzi nas polna ścieżka, wspinająca się po wschodnich stokach Úložiska.

Pokonanie około 55 metrów przewyższenia zajmie nam ok. 10-15 minut. Podczas podejścia będzie towarzyszył nam widok na Liptovską kotline, Liptovską Mare, Západné oraz Nízke Tatry.

Trasa zwiedzania

Trasa zwiedzania wspina się po stokach Úložiska, od kasy biletowej przez repliki celtyckiego gospodarstwa, bráne do svätyne, świątynię, drugą vstupną bráne aż po stredoveký hrádok. Podczas schodzenia zobaczymy jeszcze stredoveką cisterne. W czasie około godzinnego zwiedzania pokonamy przewyższenie ok. 55 metrów (od parkingu jest to 110 metrów). Przez znaczną części trasa pokrywa się z przebiegiem czerwonego szlaku łączącego Liptovské Vlachy z Liptovským hradem.

Kasa biletowa oraz Archeologické múzeum v prirode NKP

Pierwszym naszym przystankiem będzie wizyta w niewielkim muzeum archeologicznym. W jego zbiorach zgromadzono fotografie oraz znaleziska archeologiczne – głównie fragmenty ceramiki i biżuterii oraz przedmioty z żelaza i brązu, pochodzące z przeprowadzonych w XX wieku wykopalisk.

Celtowie na Słowacji

Celtowie to pierwszy historycznie udokumentowany zamieszkujący terytorium Słowacji. W wyniku połączenia plemion celtyckich z ludnością łużycką, w III wieku p.n.e. powstała kultura Puchowska, która w północnej Słowacji była utożsamiana z plenieniem Kotynów.

Celtowie zajmowali się rolnictwem, hutnictwem żelaza, kowalstwem, wyrobem biżuterii, garncarstwem oraz eksploatacją m.in. rud żelaza, miedzi, srebra i złota. Głównym zajęciem mieszkańców Havránoka było garncarstwo, wyrób narzędzi z żelaza oraz produkcja biżuterii z brązu, bursztynu i szkła.

W niemal każdej wiosce znajdowała się kuźnia, w której wytwarzano żelazne narzędzia rolnicze – pługi, motyki itp. Plemiona celtyckie posiadały także dobrze rozwiniętą klasę kupiecką. Handlowano m.in. biżuterią oraz surowcami, w tym cyną i grafitem.

Podstawowym typem osadnictwa były osady i dvorce, które stanowiły rodzaj niewielkich gospodarstw. Od połowy II wieku p.n.e. powstawały oppidia, czyli ufortyfikowane osady, zamieszkiwane przez ludność związaną głównie z rzemiosłem i handlem.

Keltský Dvorec (Celtyckie gospodarstwo)

Po przejściu kilkunastu metrów dotrzemy do kolejnego punktu zwiedzania – repliki celtyckiego dvorca (gospodarstwa). W jego obrębie znajdziemy drewnianą chatę, spichlerz, chlew, studnię oraz warsztat garncarski z dwukomorowym piecem. Cały teren otoczono faszyną, czyli ogrodzeniem zbudowanym z pędów wikliny.

Brána do svätyne (wschodnia brama wejściowa) i keltská svätyňa (celtycka świątynia)

Po wspięciu się na niewielkie wzniesienie i przejściu przez drewnianą bráne do svätyne dotrzemy do rekonstrukcji celtyckiej świątyni.

Świątynia składała się z dwóch pomieszczeń przedzielonych rzędem kolumn (totemów rodowych lub plemiennych), które zbiegały się w kierunku centralnego filaru lub dołu ofiarnego. Na Havránoku składano w ofierze: plony rolne, zwierzęta, narzędzia i maszyny użytkowe, drogocenne kruszce, wyroby jubilerskie (bransolety, klamry itp.), a także… ludzi, o czym świadczą znaleziska m.in. z dołu ofiarnego czy murów obronnych.

Oprócz funkcji rytualnej ta część Havránoka służyła jako miejsce schronienia dla lokalnej społeczności. Świątynię oraz bramę z wieżą ochraniały tarasowo ułożone wały obronne.

Zachodnia vstupná brana i núdzové obydlie

Od świątyni będziemy kontynuowali nasze podejście na zachód, w kierunku kolejnej bramy wstępnej. Rekonstrukcja przedstawia fragment fortyfikacji pochodzącej z przełomu wieków oraz núdzové obydlie (rodzaj szałasu lub schronienia), które służyło mieszkańcom tylko w czasie zagrożenia.

Ze względu na stan techniczny brama nie jest udostępniona dla zwiedzających. Z prowizorycznego punktu widokowego roztacza się widok na Nizke Tatry, Veľką Fatre oraz vodną nádrž Bešeňová.

Przed nami ostatnie podejście do najwyższego punktu parku archeologicznego, czyli stredovekého hrádoku.

Stredoveký hrádok (średniowieczne grodzisko)

Na szczycie wzniesienia mieści się rekonstrukcja średniowiecznego grodziska z XV wieku.

Początki grodziska sięgają XII wieku, kiedy to w tym miejscu wzniósł swoją siedzibę rodową niejaki Havran. Grodzisko składało się z drewnianej wieży mieszkalnej, palisady, przekopu oraz mostu zwodzonego. W XV wieku dobudowano kolejną wieże mieszkalną oraz budynek gospodarczy z paleniskiem (pomieszczenie prawdopodobnie pełniło funkcje kuchni).

Na początku XV wieku fortyfikacja została przejęta przez wojska husyckie. Pomiędzy 1449 a 1474 rokiem nastąpił ostateczny upadek grodziska i wyludnienie tej części Liptova.

Stredoveká cisterna

Od hrádoku trasa zwiedzania zaczyna opadać w dół wzgórza, do ukrytej wśród drzew stredovekej cisterny (cysterny). Od niej będziemy kontynuowali nasze zejście przez dvorec oraz kasę biletową aż do parkoviska Havranok, gdzie zakończymy naszą wycieczkę.

Nasza opinia

Skansen archeologiczny polecamy wszystkim miłośnikom historii i archeologii. Do muzeum warto zajrzeć przy okazji pobytu w Zachodnich i Nizkych Tatrach lub Chočských vrchach. W pobliżu znajdują się dwa popularne Aquaparki Bešeňová i Tatralandia.

Bibliografia

• Kollár D., Liptov – turistický sprievodca, wyd. 1, Bratislava, Dajama, 2021
• Turčan V., Archeologické pamiatky, wyd.1, Bratislava, Dajama, 2009, Kultúrne Krásy Slovenska, 978-80-89226-80-1
• Visit Liptov
• Liptovské múzeum v Ružomberku
• Encyklopedia PWN

Zamieszczone w artykule zdjęcia oraz materiały zostały zebrane we wrześniu 2022 roku.